Вайну жыхарка в. Засімавічы Соф’я Мікалаеўна Чатырбок (у дзявоцтве Шалятун) сустрэла ў трохгадовым узросце, таму практычна нічога не памятае пра тыя жудасныя чэрвеньскія дні. А вось падзеі ліпеня 1944 урэзаліся ў яе памяць і ўзрушылі свядомасць сямігадовага дзіцяці.
— Пра пачатак вайны памятаю толькі тое, што, калі збоку Брэста пачаў даносіцца вялікі гул, тата ўсё паўтараў слова “вучэнні”. Пра вучэнні нешта пачалі казаць і два ваенныя чалавекі, якія ў нашай хаце кватаравалі. Яны працавалі на аэрадроме за вёскай, які яшчэ пры паляках пачаў будавацца.
Тады, дарэчы, увогуле па ўсёй вёсцы шмат вайсковых людзей жыло. Мама выдзеліла кватарантам частку хаты, завесіла шчыльнай фіранкай і строга загадала нам з сястрычкамі туды не заглядваць. Памятаю, калі пачаўся нейкі гул, кватаранты развіталіся з намі і ўмомант з’ехалі… Толькі калі пачалі бомбы на аэрадром падаць, усе зразумелі, што пачаліся не вучэнні, а самая сапраўдная вайна, — распавядае Соф’я Мікалаеўна.
Немцы, якія размясціліся ў вёсцы, сталі хутка наводзіць свае парадкі: у адным з цагляных дамоў (яго гаспадар у свой час займаўся саматужнай вытворчасцю цэглы) размясцілі камендатуру і кухню.
— Ну, як дзіця магло ставіцца да іх? Здавалася, людзі як людзі, спачатку не лютавалі. Усё, што заставалася ў іх ад абеду, не вылівалі. Зганялі людзей да кухні і раздавалі ежу. Вядома, вяскоўцы хваляваліся: а раптам атручана, але вымушаны былі браць. Пазней, калі, мабыць, пачаліся цяжкасці на фронце, немцы да нас самі прыходзілі і прасілі: “Матка, хлеб, яйка”… Аднойчы адзін немец маме сказаў: «Мы гэтую вайну не выйграем. У Бібліі напісана, што за вынішчэнне народа Божага мы будзем пакараны»…
Расстрэлаў у нашай вёсцы не было. Быў, праўда, адзін выпадак яшчэ ў пачатку вайны. Адзін мужчына пайшоў да сажалкі за канём, а на ім — кіцель з гузікамі з зорачкамі (застаўся пасля кватаранта). Немец убачыў і расстраляў. Чацвёра дзяцей засталіся без таты…
Калі пачаўся вываз моладзі ў Германію, падпалі пад яго і дзве старэйшыя сястры Соф’і Мікалаеўны.
— Памятаю, як мама, развітваючыся з імі, горка плакала. Гэта якраз на Тройцу было… Праз некаторы час яны нам напісалі: старэйшую Маню вывезлі ў Кёнігсберг, а Верачку яшчэ далей (забыла назву горада). Спачатку бацькі мелі магчымасць ім нават пасылкі адпраўляць, а потым немцы забаранілі.
Пазней сястрычкі распавядалі, як ім там было. Верачцы, можна сказаць, яшчэ пашанцавала: пажылыя гаспадары не прымушалі яе цяжка працаваць. Адзін раз, праўда, гаспадар загадаў снапы вазіць, а конь панёс — і Вера толькі цудам уратавалася. На хутары, акрамя яе, жылі яшчэ нейкі юнак і сям’я палякаў. Яны кароў даілі.
А вось Манечцы давялося цяжэй: жылі ў нейкіх драўляных адрынах, спалі на паліцах, высланых сенам. Галадалі, асабліва ўзімку, елі мерзлую бульбу і бручку… Пад канец вайны іх ганялі акопы капаць. Пасля вызвалення Кёнігсберга Маня захварэла на тыф і доўгі час у шпіталі ляжала, пасля папраўкі засталася там санітаркай працаваць: даглядала параненых.
Першай вярнулася дадому Верачка. Пазней яе на допыт у НКУС выклікалі: цікавіліся, чаму не спрабавала ўцячы з хутара. А куды бегчы было? Манечка вярнулася толькі праз два гады пасля Веры.
Мама з татам сястрычак чакалі. Добра памятаю, як мама плакала, калі немцы ўжо пры адступленні сталі арыштоўваць у вёсцы ўсіх мужчын, і тату ў тым ліку, і звозіць у Пружанскую турму (дзе зараз стаматалагічная паліклініка). «Калі мяне і бацьку заб’юць, — казала, — то да каго дзяўчынкі вернуцца?»
Тата пазней распавядаў, што ў турме было столькі людзей, што павярнуцца складана было. Арыштавалі вельмі шмат баптыстаў, тыя пастаянна маліліся. У першую ж ноч арышту дзесьці пад Пружанамі пачаўся бой. Сцены турмы дрыжалі ад выбухаў. Арыштанты чакалі сваёй смерці: думалі, што немцы ўзарвуць турму. Пад раніцу ўсё сціхла. Ахоўнік адчыніў турму і сказаў: «Выходзьце па два чалавекі, але не бяжыце. Трымайце дыстанцыю, калі хто спытае, адкуль ідзяце, кажыце, што з працы». Тату выпусцілі разам з дзедам Яшам з нашай жа вёскі. Выйшаўшы з горада, яны вырашылі раздзяліцца на выпадак абстрэлу. Дзед Яша ішоў уздоўж дарогі, а тата — за вялікім насыпам, які калісьці насыпалі для будучай чыгункі з пушчы (яе так і не пабудавалі). Толькі разышліся, як па насыпе цэлая машына немцаў едзе. Спыніліся: “Адкуль ідзеш?” — пытаюцца. – “З працы”, — адказвае тата. Ну, вось, думае, з аднаго пекла выйшаў — у іншае траплю. – “Сядай”, — загадалі. І завезлі ў вёску.
У вёсцы немцы параілі вяскоўцам сабраць дзяцей і сыходзіць у лес: чакаўся бой.
— Дзеду майму тады за 90 гадоў было. Сказаў: ідзіце, я нікуды не пайду … Мяне з сястрой мама завяла на хутар Берасты да цёткі. У Берастах быў выкапаны акоп, перакрыты зверху старымі дзвярыма. Вось там мы і схаваліся. Паслалі на зямлю кажух, каб было цяплей. Тата з мужчынамі сышлі яшчэ далей: за хутар, там, на балоце, і схаваліся ў стагах сена. Я дрыжала ад страху, калі пачалі страляць. А як грымнула блізка, то мы ажно закрычалі.
Толькі калі ўсё заціхла, пайшлі дадому… Паўсюль ляжалі забітыя нямецкія салдаты. Потым вяскоўцы кудысьці звозілі целы…
Да Вялікай Перамогі было яшчэ далёка, ды і родныя на той момант яшчэ з Германіі не вярнуліся, аднак вяскоўцы сталі паволі наладжваць свой побыт, заводзіць гаспадарку, хтосьці пераехаў у горад і ўладкаваўся там на працу. Здавалася, бяда ззаду.
— Але дзе там! Аднойчы два хлопцы пасвілі коней, і адзін, выганяючы каня з жыта, на краі поля знайшоў гранату, нешта калупнуў — і…
Нягоды вяскоўцаў не скончыліся і пасля Перамогі. У канцы верасня 1946 года ў вёсцы здарыўся страшэнны пажар. На той момант усе людзі былі ў полі. Што здарылася, ніхто дакладна сказаць не мог. Пагаворвалі, што ў кагосьці загарэлася сажа ў коміне, затым саламяны дах. А моцны вецер разнёс агонь да ўсіх пабудоў, якія размяшчаліся блізка адна ад адной. У некаторых адрынах пачалі выбухаць патроны, не падступіцца.
— Адкуль яны там узяліся? Напэўна ад немцаў засталіся. Я прыйшла са школы і ўбачыла адны абвугленыя печы. У людзей не засталося ні абутку, ні вопраткі, ні ежы. Усё збожжа згарэла. Засталася адна бульбачка. Бацькі мае трымалі тры каровы, чатыры свінні, курачак. Усё пагарэла. З цяжкасцю зіму ў склепах і зямлянках перажылі. Пакуль дарослыя ў лесе нарыхтоўвалі бярвенне на новыя дамы, мы, дзеці, усю восень, зіму і вясну хадзілі жабраваць у бліжэйшыя вёскі. Мой муж неяк прызнаўся, што і ён хадзіў. Успамінаў, як на Вялікдзень неяк зайшоў у Шубічы ў адзін дом, а там — кулічы, каўбасы і яйкі фарбаваныя. Папрасіў трохі хлеба, а яго прагналі са словамі: «Дакуль вы будзеце тут хадзіць». Ён расплакаўся…
Вось такая яна, наша вайна, і такі наш мір.
Алена Зялевіч. Фота Сяргея Талашкевіч.