Гэтую гісторыю расказала журналісту жыхарка Пружан, ветэран педагагічнай працы, валанцёр раённай суполкі Таварыства Чырвонага Крыжа Неаніла Мікалаеўна Несцерава.
— Памятаю, вельмі даўно, дзесьці напачатку 70-х, мой тата, які ў свой час перажыў сталінскія рэпрэсіі, слухаў па радыёпрыёмніку выступленне Аляксандра Салжаніцына. Слухаў і плакаў: “Вось калі Салжаніцына надрукуюць, тады я паверу, што і мне можна расказваць”. Прайшло дзясятка паўтара гадоў і татавы ўспаміны пад назвай “Старонкі горкай долі” сапраўды былі надрукаваны ў нашай раённай газеце.
Мама загаварыла яшчэ пазней… Я часта думала, чаму бацькі нічога мне раней не расказвалі. Потым зразумела: успамінаючы, яны пачыналі зноў пагружацца ў тыя жахі, якія давялося калісьці перажыць. І зноў адчувалі боль.
Мая мама Аляксандра Мікалаеўна Жалнерка нарадзілася 25 лістапада 1919 года. Цяпер ёй было б ужо сто гадоў… Яна была маленькага росту, рыжавалосая, мела чорныя, як смоль, бровы і зялёныя вочы. Выхоўвалася ў вялікай сям‘і, дзе акрамя яе раслі яшчэ восем дзяцей. Бацькі займаліся саматужнай вытворчасцю кольцаў для калодзежаў, трымалі вялікую гаспадарку.
Мама была адукаваным, таленавітым і на рэдкасць апалітычным чалавекам, вучылася ў Пружанскай гімназіі імя Адама Міцкевіча. Усе гістарычныя віхуры, выкліканыя зменамі адной улады на іншую, яна, як прамудры цар Саламон, каментавала так: “Усё пройдзе. І гэта таксама”.
Мама была хвацкай краўчыхай, не толькі абшывала сваіх родных, але і прымала заказы. Можна сказаць, што швейная машынка стала яе своеасаблівым анёлам-ахоўнікам. Швейнае рамяство неаднаразова ратавала маме жыццё. Але аб усім па парадку.
Калі ў 1939 годзе прыйшла савецкая ўлада, мама была накіравана працаваць у Шарашоўскую кнігарню. Атрымлівала шмат плакатаў, буклетаў і, што цікава, партрэтаў і бюстаў палітычных дзеячаў. Аднойчы яе “напалохаў” сам Сталін: была зіма, напрыканцы змены, калі ўжо стала змяркацца, за партрэтам правадыра прабегла мыш. І здалося, што ў Іосіфа Вісарыёнавіча нібы вочы міргнулі. Маці скаланулася, звярнула партрэт і, на сваю рызыку, засунула ўглыб вітрыны. Гэта было злавеснае прадвесце…
Уначы 22 чэрвеня 1941 года, калі пачалася бамбёжка, мамчыны родныя, якія жылі тады ў раёне Патапаўкі (цяпер — вуліца Кірава), і афіцэры-кватаранты выскачылі на вуліцу. “Хлопцы, што гэта, вучэнне?” — пытаўся ў іх дзед. “Не, — адказвалі, — вайна”…
Нямецкія матацыклісты, якія ехалі калонай з боку Відамлі, пачалі абстрэльваць горад з аўтаматаў. Адна куля прашыла сценку нашага дома, прабіла абраз і ўпілася ў процілеглую сцяну. Да гэтага часу там, з-пад шпалер, тырчыць.
Калі горад быў акупаваны, жыхароў Патапаўкі сталі высяляць: гэты раён зачышчалі пад гета. Сям’я мамы з’ехала ў вёску Бузуны да сваякоў, здавалася, што там вайна абміне. Але дзе там!
Неўзабаве пачалі адпраўляць у Германію моладзь. Усім абяцалі працоўныя месцы і навучанне. “На працу, дык на працу”, — спакойна сказала маці. Сабрала чамаданчык, апранула модную вышытую маркізетавую кофтачку — вось у ёй яна на фота — і разам з іншымі хлопцамі і дзяўчатамі адправілася на пункт збору…
Прыбылі ва Усходнюю Прусію. Мама ўспамінала, як выстраілі ўсіх на нейкім велізарным пляцы. Маці азіралася, шукала знаёмыя твары, але нікога са знаёмых не знайшла, мабыць, перасартавалі патокі: злева і справа ад яе стаялі нейкія дзяўчаты ў ільняных кашулях і андараках, падобна, з усходніх абласцей Беларусі. Твары напружаныя, шэрыя, як хмары. Пакуль іх разглядала, не заўважыла, як падышлі патэнцыйныя працадаўцы. Погляд краўчыхі пераключыўся на касцюмы і капялюшыкі немак. Адна з фраў падышла да мамы і, паказваючы на вышыўку, спытала, маўляў, хто гэта вышыў. Маці, былая гімназістка, нядрэнна разумела па-нямецку, таму і здолела адказаць, што гэта яе рук справа. Жанчына ахнула, схапіла маму за руку і павяла да фаэтона (коннай павозкі з адкідным верхам), запрэжанага чатырма коньмі.
Сядзіба ўразіла маму сваёй прыгажосцю, дагледжанасцю і тэхнічным абсталяваннем. На гаспадарчым двары стаяў трактар, а побач — розныя прычапныя прыстасаванні і прылады. Гаспадыня, маці пяцёх дзяцей (трое з іх былі дзеці гаспадара ад першага шлюбу), правяла экскурсію: палеткі велізарныя, бараноў цэлы статак, незлічонае мноства курэй, гусей, качак… Паказала асобныя домікі для сям’і, для прыслугі (сярод якой былі і ваеннапалонныя) і састарэлых бацькоў. У адным з дамкоў, там, дзе жылі дзеці, матулі выдзелілі пакой і паказалі галоўную кнігу, так званы “гросбух” — галоўны рэвізійны дакумент, у які неўзабаве была ўпісана і новая ручная швейная машынка…
Мама распарола і перакроіла вопратку, якая засталася пасля смерці першай жонкі гаспадара. У дзяцей з’явіліся новыя касцюмы, сарафаны, сукенкі і фартухі. А маладая гаспадыня, якая, як аказалася, умела спрытна кіраваць трактарам, неўзабаве пераапранулася ў новы рабочы камбінезон…
У перапынках паміж швейнай справай мама дапамагала ўпраўляцца на кухні. Гаспадыня навучыла яе асаблівым спосабам кансервавання прадуктаў, у прыватнасці, мяса і рыбы. Да здзіўлення маці, кухня была абсталявана складанымі стэрылізатарамі і закатачнымі машынкамі. Такія складаныя механізмы мама бачыла ўпершыню ў жыцці.
Вельмі глыбокімі і халоднымі былі склепы, прадукты ў іх захоўваліся ўсю зіму. Мама ўсё гэта прыбірала. Са свайго боку яна навучыла гаспадыню гатаваць беларускія дранікі, але прусы чамусьці елі іх з цукрам, а не смятанай або сметанковым маслам. Масла і смятаны, дарэчы, а таксама іншых прадуктаў выраблялі ў гаспадарцы шмат, але вялікая іх частка ішла на патрэбы фронту, і толькі маленькі працэнт запасаў, пра што выразна прапісвалася ў «гросбуху», заставаўся сям’і.
Жыццё на ферме ішло сваёй чарадой, больш-менш спакойна, ажно да тых часоў, пакуль у ліпені 1944 да Усходняй Прусіі не дакаціўся слых пра замах на жыццё Гітлера. Многія прускія фермеры, нягледзячы на ўзрост, былі ўмомант мабілізаваны, а «остарбайтараў» (так у рэйху называлі людзей, што прыбылі на працу з Усходняй Еўропы) сабралі, вывезлі ў поле і акружылі з усіх бакоў танкамі. Так без ежы і вады, пад дуламі танкавых гармат людзі вымушаны былі прастаяць трое сутак. Балазе, было цёплае надвор’е. Здалёк даносіліся глухія гукі артылерыйскай перастрэлкі: набліжалася лінія фронту…
І тут загрукаталі рухавікі. Людзі пачалі перашэптвацца, маўляў, цяпер на нас з‘эканомяць кулі і пачнуць душыць танкамі. Але машыны развярнуліся і сталі з’язджаць. Акцыя застрашвання скончылася. «Остарбайтараў» пагрузілі на машыны і перавезлі на іншы перавалачны пункт, дзе размеркавалі па новых маёнтках.
Новыя гаспадары спачатку адправілі маму пасвіць кароў, але, калі ад пераахаладжэння ў сырой траве ў мамы на нагах з’явіліся нарывы, перавялі на збожжаток, дзе, паводле яе ўспамінаў, усё было механізавана, трэба было толькі своечасова падносіць снапы. Пазней яе адправілі на кухню.
Аднойчы ў тым маёнтку, адкуль ні вазьміся, з’явіўся першы гаспадар. Аказваецца, калі ён даведаўся, што яго жонка засталася адна з пяццю дзецьмі, а беларускую памочніцу Шуру перавялі на новае месца, адразу адпрасіўся ў камандзіра на некалькі дзён, каб вярнуць служанку. Знайсці яе было няцяжка: увесь рух і лакацыі “остарбайтараў” былі дакладна задакументаваны. Гаспадар накрычаў на фермера, схапіў маму і павёў да ўжо знаёмага ёй фаэтона.
Вывучыўшы парадак спраў на сваёй ферме, гаспадар задумаў правесці аперацыю «Валькірыя». Паколькі ў гаспадарцы вёўся строгі ўлік прадуктаў, які кантраляваўся ваеннымі рэвізорамі, ён вырашыў скрасці барана ў… самога сябе. Мама з гаспадыняй дапамаглі яму разыграць «тэатр». Ноччу мама адцягнула ўвагу паляка-пастуха, напаіўшы таго віном да непрытомнасці.
Пакуль пастух спаў, гаспадар выцягнуў з чарады самага тлустага барана і адвёў у лес, дзе забіў і зняў шкуру. За ноч мама з гаспадыняй паспелі наварыць тушонкі, натапіць тлушчу і схавалі запасы ў зацішнае месца. Да раніцы кухня цалкам выветрылася ад мясных пахаў. На досвітку з пашы прыбег усхваляваны паляк. Вочы як у вар’ята!
— Гаспадыня, — крычыць. — Я пералічыў увесь статак: аднаго барана няма! Відаць, воўк сцягнуў!
Гаспадыня працягнула іграць камедыю: стала плакаць, заламваць рукі, маўляў, як перад рэвізорам цяпер апраўдацца. А гаспадар разам з палякам адправіўся прачэсваць бліжэйшы лес, але не засталося ад барана ні рожак, ні ножак…
Фермер барана спісаў і пайшоў на фронт са спакойным сумленнем: сям’я зімой галадаць не будзе. Сапраўды, не галадалі. Але аднойчы той паляк, пакаштаваўшы кашы, запраўленай баранінай, стаў падазраваць, хто на самой справе “задраў” барана.
— Еш, — прыгразіла яму гаспадыня, — інакш на адной вадзе будзеш сядзець…
Набліжаўся фронт. Гаспадыня загадала сабраць самае неабходнае, каб ісці на захад. Беглі ўсе: на подступах да Віслы з бежанцаў вырасла жывая рака, а за імі адступала нямецкая танкавая калона. На велізарным мосце ўтварыўся сапраўдны затор: конныя экіпажы ледзь сунуліся.
Як мама казала, людзей там сабралася «мільёны»: жанчыны, дзеці, старыя, жывёлы — усё перамяшалася ў натоўпе. Гаспадыня загадала маме накіроўваць фаэтон да цэнтра моста, але тая не паслухалася і збочыла да насыпу.
І тут наляцела савецкая авіяцыя, пачала бамбіць нямецкія танкі… Зараўлі маторы, і машыны, набіраючы хуткасць, сталі прабівацца да моста літаральна «па галовах», падмінаючы пад гусеніцы ўсіх, хто апынуўся на шляху.
Вісла стала чырвонай ад крыві. Коні ўзнімаліся на дыбкі, людзі з крыкамі кінуліся ўрассыпную, хто паспеў, саскочыў з моста ў раку. На мосце ўтварылася жудаснае месіва з чалавечых цел.
Нямецкая гаспадыня кінулася шукаць сваіх дзяцей. Мама ёй дапамагала. Два дні хадзілі сярод трупаў, спускаліся да рэчкі, клікалі, галасілі. Старэйшага хлопчыка так і не знайшлі…
Далей ішлі праз лес, натыкнуліся на нейкі вартаўнічы дамок і вырашылі ў ім пераначаваць. Запалілі свечку… Раптам чуюць шоргат: хтосьці ідзе. Мама дамовілася з гаспадыняй: калі няпрошаныя госці пачнуць гаварыць па-нямецку, адказваць будзе гаспадыня. Калі па-беларуску ці па-польску — яна. Дзецям загадалі маўчаць. Адчыняюцца дзверы, уваходзіць трое мужчын у ваеннай форме (якой — у цемры не разгледзець): “Хто такія?” — пытаюцца. Адказваць давялося маме…
Нечаканыя госці (хто гэта быў — марадзёры, «лясная братва» ці дэзерціры? — высветліць ужо немагчыма) загадалі стаць усім каля сцяны за печчу і ўзнялі аўтаматы. Мама паспела затушыць свечку, каб дзеці не бачылі азвярэлых твараў, і ўціснулася ў вузкі запечак… Раздалася аўтаматная чарга…
Пад раніцу мама апрытомнела, ледзь вылезла з-за печы. Патрэсла немку, дзяцей: усе мёртвыя. У тую ноч яе рыжыя валасы сталі сівымі.
Мама расказвала, што, ашалеўшы ад перажытага і ўбачанага, нібы змярцвела. Ужо не палохала, што з ёй далей адбудзецца. Выйшла на нейкую дарогу і натыкнулася на савецкі конны канвой. Камандзір спыніўся і пачаў распытваць, хто такая і адкуль ідзе.
— Навошта пытаецеся? Страляйце ўжо! Вы ж сваіх страляеце! — закрычала на вайскоўцаў.
— Супакойся, жанчына! Наперадзе нікога з нашых быць не павінна! — афіцэр наліў у кубак малака, працягнуў ёй з кавалкам хлеба, загадаў чакаць машыну…
У грузавой машыне сядзела ўжо шмат такіх, як яна, былых “остарбайтараў”. Па дарозе на Гродна падабралі яшчэ некалькі чалавек. На пункце пропуску супрацоўнікі НКУС у кожнага праверылі дакументы, распыталі, дзе і ў каго працавалі, і адправілі даіць кароў (аказваецца, з Усходняй Прусіі ў Гродна прыгналі велізарны статак). Людзі пайшлі і расцягнуліся на ўсю шырыню дарогі.
— І вось, — казала мама, — толькі падыходзім да статка, як з ахоўнай вышкі раздаецца аўтаматная чарга…
Усе, хто ішоў справа ад мамы, у тым ліку дзяўчына Зося, з якой у машыне пазнаёміліся, упалі на зямлю. Але кулі зноў абышлі маму бокам. Пазней стала вядома, што страляў звар’яцелы салдат, яго адразу прыбралі з аховы…
Неўзабаве маму-краўчыху вызвалілі ад дойкі кароў і накіравалі працаваць у швейную майстэрню. Прыйшоў неяк адзін военачальнік і заказаў маме пашыць некалькі касцюмаў і штаноў, паабяцаўшы дапамагчы з новымі дакументамі, каб хутчэй адправіцца дадому, у Пружаны. Афіцэр слова сваё стрымаў, але папярэдзіў, каб дадому ішла пешшу і ні ў якія цягнікі, якія ішлі на ўсход, не сядала.
Так паціху маці пайшла дадому, па дарозе спынялася ў вёсках на начлег. А паколькі заплаціць не было чым, у па-дзяку рамантавала людзям вопратку. У Ружанах яе падабрала грузавая машына, якая везла прадукты ў горад. Аказалася, што вадзіцель добра ведаў маміных бацькоў. Адразу паведаміў, што ўсе яе родныя жывыя і пасля вызвалення вярнуліся ў домік на Патапаўцы. Маму прывёз пад самы дом…
Мама стала на ваенны ўлік, прайшла допыт у НКУС, а потым уладкавалася на працу ў швейную арцель (цяпер у тым будынку па вуліцы Савецкай знаходзіцца гандлёвы дом «АСТ»), якая абслугоўвала вайскоўцаў. Аднойчы ёй паступіў заказ ад самога начальніка НКУС. Мама зняла ўсе меркі, раскроіла. Але зноў яе выклікалі на допыт. Чатыры гадзіны афіцэр спрабаваў высветліць, чым яна займалася ва Усходняй Прусіі, і загадаў прыйсці ноччу.
Мама не пайшла, выдатна разумеючы, які яе ноччу чакае «допыт». Назаўтра афіцэр сам заявіўся ў атэлье і, пагражаючы пісталетам, пад канвоем павёў яе ў кантору.
На шчасце, у калідоры маці сутыкнулася з тым начальнікам: “Шура, што ты тут робіш? Калі мне нарэшце штаны пашыеш?” — пытаецца той.
— Калі спыніце пастаянныя допыты, тады і пашыю! Ужо ноччу пачалі выклікаць! — смела адказала мама.
Начальнік глянуў грозна на афіцэра, той аж галаву ў плечы ўцягнуў. З таго часу маму ў НКУС больш ніхто не выклікаў. Але яна замаўчала на доўгія гады…
Матулі не стала 6 чэрвеня 2003 года. Недзе за год да сваёй смерці, перажыўшы цяжкую хваробу, яна стала паўтараць: “Не, восенню не хачу паміраць: бруд, слата. І зімой не хачу: холадна, як ма-гілу капаць? Ды і вясна, калі чарэшні ў садзе цвітуць, — таксама не лепшы час для смерці. Памру летам. Смерць пачакае”.
Так і здарылася. Напярэдадні, памятаю, мама яшчэ ля акенца назірала за будаўнічымі работамі, якія вяліся на плошчы перад “Дажынкамі”.
— Ніла, — кажа. — Ты паглядзі: як у вайну! Усё разбурана! Яшчэ з раніцы дом стаяў, а да вечара яго ўжо няма… Ой, як я хачу ўбачыць адраджэнне Пружан.
Але не дажыла…
Запісала Алена Зялевіч.
На даваенным здымку ўверсе Аляксандра Жалнерка — злева, на ніжнім — сядзіць справа; у гэтай кофтачцы яна і паехала ў Германію; падчас знаходжання ў Германіі, стаіць справа.
Фота з уласнага архіва Н.М.Несцеравай.