Пушчанская вёсачка Старуны – калі можна назваць вёскай некалькі раскіданых у зарослым лесе хат — нагадвае сапраўдны партызанскі прыстанак. Развілка на тры вузкія лясныя дарогі канчаткова збівае нас з толку — наперадзе ж балота. Куды ехаць, у каго спытаць? Арыентуемся па лініі электраперадач… У рэшце рэшт, яна прывяла нас да патрэбнага доміка, дзе ў поўнай адзіноце бавіць свой век былы вязень вайны Вольга Іванаўна Старун.
Рой рыжаватых шэршняў, якія абступілі з усіх бакоў нашу машыну, даў зразумець, што чужакам тут не рады… Але работа ёсць работа — трэба бегчы ў “атаку”… Прарваліся — уваходныя дзверы прычынены кіёчкам — значыць, бабуля дзесьці ў двары.
— Вольга Іванаўна! — заглядваю ў маленькія акенцы склепа — няма! Бягу на агарод: буйное бурачковае бацвінне, цыбулька, морквачка, поўнасцю вызваленыя ад пустазелля, “падказваюць”, што яе тут таксама няма.
Куды ж у такую спякоту можа пайсці без малога дзевяностагадовая жанчына? Ні магазіна ж тут, ні клуба!.. Бягу на задворкі — вачам сваім не веру! — сагнуўшыся ў тры пагібелі, сярпом жне траву ўздоўж агароджы…
— Даражэнькія, няма калі мне адпачываць: сядзіба зарастае, нягожа. Трошкі пагаворым — і пайду далей наводзіць парадак, — жанчына мые каля калодзежа твар, папраўляе хустачку і запрашае ў хату. — Ох, гэтыя дакучлівыя рыжыя злыдні, каб не ўкусілі вас. Мне ж іх няма чаго баяцца, не такога ў жыцці наглядзелася…
…Сапраўды, лёс маёй субяседніцы быў незайздросным. Вольга Валюшка нарадзілася “пры Польшчы” ў вёсцы Дзедаўка, за 6 кіламетраў ад Старуноў. Гадавалася ў вялікай сям’і: пад адным дахам жылі яе бабуля з дзядуляй, цётка, бацькі і пяцёра дзяцей — усе разам, і малыя, і старыя Валюшкі, завіхаліся на вялікай гаспадарцы.
— Цяжкае было жыццё, але мірнае… А вось калі пачалася вайна, тады зразумелі, што такое сапраўдная бяда і роспач. Мне яшчэ дзесяці гадоў не было, а я ўсё памятаю: быццам тыя жахі ўчора былі, — закрываючы твар рукамі, плача жанчына.
Немцы выгналі ўсіх жыхароў з Дзедаўкі, забралі жывёлу, усе прыпасы, а саму вёску спалілі. Людзі падаліся хто куды. Сям’я Вольгі Іванаўны на некаторы час асела ў суседніх Лісках.
— Немцы забралі сабе ўсе сялянскія ўгоддзі і прымушалі нас працаваць на іх. Памятаю, што мы капалі бульбу — і вымушаны былі ўвесь ураджай аддаваць. Сабе пакідалі толькі нейкую маленькую частку: у ежу ішлі нават лупіны… Аднойчы тата дрэнна завязаў мяшкі, і пры пагрузцы бульба рассыпалася. Дык немцы вырашылі, што ён такім чынам перадачу для партызан пакідае. Тату прама на полі паставілі на калені… Мама кінулася ў ногі афіцэру і стала маліць, каб не страляў…
Івана Валюшку немцы не расстралялі, аднак далі пару гадзін на зборы…
У той дзень немцы вывезлі з Лісак тры сям’і.
— Пагрузілі нас з невялічкімі пажыткамі на падводы і накіравалі ў Камянец, адтуль на Высокае, — успамінае Вольга Іванаўна. — У Германію ехалі на адкрытай платформе, што жывёлу перавозіла. Мама толькі прасіла: «Трымайцеся, дзеткі, за мяне, каб не ўпалі. Што будзе, тое будзе. Галоўнае, каб не разлучалі»… Па прыбыцці ў Беласток нямецкія канваіры мужчын аддзялілі ад жанчын з дзецьмі і адправілі ўсіх у лазню. Мама думала, што ў печ, паколькі ўбачыла, як з суседняга будынка выносілі мёртвых яўрэяў…
…Праз некаторы час іншы таварняк вёз сям’ю далей ад гэтага страшнага месца.
— У Кёнігсбергу за намі на вялікім фургоне прыехаў новы “гаспадар” і … адвёз у сваю сядзібу. Стары разумеў рускую гаворку: па дарозе даведаліся, што ў Першую сусветную вайну ён ваяваў на Усходнім фронце і нават перажыў палон. Запомнілася мне дарога да сядзібы: яна была асфальтаванай, а паабапал раслі яблыні… У ся-дзібе ўсім распараджалася маладая “пані” (мы паміж сабой так яе называлі), муж якой, дарэчы, быў на фронце лётчыкам. Памятаю, што пані была добрай: мы не галадалі, але працавалі, праўда, як коні…
Праз некаторы час сям’я Вольгі Іванаўны атрымала страшную вестку з радзімы: цётка з Камянецкага раёна ў сваім лісте паведамляла, што ў Лісках расстралялі бабулю з дзядулем…
— У нейкую адрыну ўсіх старых з вёскі загналі і расстралялі, а потым у адной яме закапалі… На тым месцы зараз стаіць помнік, а на ім сярод прозвішчаў наша — Валюшка… Я раней кожны год на 9 Мая туды на ровары ездзіла, а зараз толькі пешшу.., — кажа з задуменнем бабулька, але я сваімі пытаннем зноў вяртаю яе ў далёкі 1945 год.
— Напэўна, памятаеце той дзень, калі прыйшлі савецкія салдаты?
— Памятаю, як прыйшла руская разведка, нямецкіх гаспадароў кудысьці вывезлі, а бацькам загадалі сыходзіць з сям’ёй у лес, маўляў, яго пры наступленні не будуць абстрэльваць… Але ж абстрэльвалі! Паўсюль выбухала зямля… А зіма! Холадна… Нарэшце раніцай прачнуліся не ад грукату снарадаў і свісту куль, а ад гукаў патэфона і свіста салдатаў. Немцы адступілі. Аднак колькі яны пры адступленні паклалі нашых салдатаў!
На адной з санітарных машын сярод параненых вывозілі і сям’ю Вольгі Іванаўны.
— А што здарылася?
— Бяда! Адзін з савецкіх танкаў наехаў на міну, і асколкамі параніла амаль усю нашу сям’ю: тату выбіла вока, матулі парвала грудзі і ногі, парэзалі асколкі і нас, малых, — жанчына заварочвае рукаў кашулі і паказвае вялізны шрам на плячы…
Выпісалі сям’ю Валюшкаў з каўнаскага шпіталя якраз 9 мая 1945 года, выдалі дакументы і адправілі дамоў, у Беларусь. Самая старэйшая і самая малодшая сястрычкі Вольгі Іванаўны, якіх не зачапілі асколкі, вярнуліся пазней, зімой: іх пакінулі пасвіць жывёлу, якая засталася без гаспадароў…
— Вярнуліся ў Дзедаўку, а там — ні кала, ні двара, ні міскі, ні лыжкі… З хмызняка зрабілі нейкую схованку. — Нічога, — махнуў рукой бацька, — перажывём… Нарыхтавалі бярвення, пабудавалі хату, тата паціху склаў з камення печ…
Жыццё стала наладжвацца… Бацькі падаліся ў калгас, за імі — дзеці… У 1951 годзе Вольга Іванаўна выйшла замуж за добрага і працавітага хлопца з вёскі Старуны і пераехала сюды жыць…
Сорак тры гады жанчына працавала ў мясцовай гаспадарцы свінаркай, потым цялятніцай. Неаднаразова станавілася пераможцай раённых і нават абласных сацспаборніцтваў, аб чым сёння сведчаць яе шматлікія граматы і медалі.
І пры гэтым паспявала дзяцей гадаваць і ўласную гаспадарку весці. Рана аўдавела.
— Дочкі, унукі, праўнукі, якіх у мяне на сённяшні дзень ужо шасцёра, — галоўныя мае ўзнагароды, — кажа жанчына. — Кожны дзень малю Бога, каб ён ахоўваў іх і не забіраў да сябе заўчасна… Пару гадоў таму я пахавала адну сваю дачушку, а нядаўна раптам памерла мая ўнучка. Яшчэ ж у маі прыязджала да мяне ў госці, віншавала з днём нараджэння… Цяпер яна, маладзенькая, у зямлі ляжыць, а я, старая, быццам тое пустазелле, яшчэ жыву… Едзьце ўжо, даражэнькія, дамоў, стамілася я размаўляць. Ужо і серп па мне, напэўна, “засумаваў”. Пайду працаваць — за працай жыццё хутчэй пройдзе…
Алена Зялевіч, фота з архіва В.І.Старун і Сяргея Талашкевіча