– Дзядуля, чаму, калі сонца заходзіць, неба становіцца чырвоным? Неба ж блакітнае!
– Ты добры назіральнік, Паўлік! Вырасцеш вялікім, станеш, як я, фізікам і сам адкажаш на гэтае пытанне…
На жаль, Міхаілу Міронавічу Мартынюку, навукоўцу з сусветным імем, не наканавана даведацца, кім стане яго ўнук… Доктар фізіка-матэматычных навук, ганаровы прафесар Расійскага ўніверсітэта дружбы народаў, вядомы краязнаўца, адзін з тых знакамітых ураджэнцаў Пружаншчыны, дзякуючы якім наш край называюць “залатым россыпам”, памёр сорак дзён таму…
У яго жыцці было шмат крутых паваротаў. І ўдары лёсу былі жорсткімі… 
Дзяцінства
Нарадзіўся Міхаіл Міронавіч 20 снежня 1925 года ў в. Ліхачы ў сям’і простага селяніна, нястомнага хлебароба, сталяра, пчаляра Мірона Мікалаевіча Мартынюка. Бацька быў апантаным чытачом і прыхільнікам філасофіі Талстога: верыў не ў Бога, а ў чалавечае дабро і справядлівасць. Атэізм у род Мартынюкоў прыйшоў праз дзеда Мікалая, які пасля смерці малодшай дачкі выкінуў з хаты з-за горкай крыўды на жорсткасць лёсу абразы і “Закон Божы”, а наўзамен купіў трыццацітомнае выданне “Гімназія на даму”, каб дзеці і ўнукі вучыліся і жылі толькі сваім розумам. А яшчэ набыў швейную машынку «Зінгер», каб жаночая палова сям’і асвоіла важнае рамяство.
Жыццё было цяжкае, усе старанна працавалі. А ў вольны ад сельскай працы час тата Мірон майстраваў хатнюю мэблю, прыстасаваўшы пад майстэрню адзін з хлявоў. Мама Надзея абшывала ўсю вёску, а хлопчык Міхаіл гартаў падручнікі і зачытваўся Дастаеўскім, Чэхавым і Жулем Вернам.
Зацікаўленасць вучобай
Увосень 1933 года Міхаіл пайшоў у Ліхацкую польскую школу і з часам зразумеў, што кожны народ піша сваю гісторыю «пад сябе», таму не варта ў ёй шукаць праўды. Двойчы на тыдзень з в. Мокрае ў Ліхачы прыязджаў бацюшка Марк вучыць “Закону Божаму”, але хлопчык, успамінаючы пра дзядулю Мікалая, з недаверам ставіўся і да гэтай навукі.
На фота: Вучні польскай пачатковай школы. Ліхачы, 1935 г. Міхаіл — уверсе, крайні справа.
У той жа час палюбіў урокі паляка Эдварда Гужнага, які зацікавіў яго творчасцю Генрыха Сянкевіча і Адама Міцкевіча. Менавіта Гужны настаяў на тым, каб хлопчык перайшоў вучыцца ў пружанскую польскую гімназію і з гэтай мэтай пазаўрочна займаўся з ім.
1 верасня 1938 года Міхаіл Мартынюк паступіў у гімназію, але правучыўся ў ёй толькі год, да прыходу Саветаў у 1939 годзе. У адрозненне ад іншых сялян бацька Міхаіла прыняў ідэі бальшавікоў без захаплення: успамінаючы гібель свайго брата (загінуў у 1936 годзе падчас сталінскіх рэпрэсій як «вораг народа, агент панскай Польшчы»), не паверыў абяцанням агітатараў лепшага жыцця. Трагічны лёс дзядзькі Карпа пакінуў цёмны след і ў жыцці падлетка Міхаіла.
У верасні 1939 г. замест польскіх школ ствараліся беларускія – і гімназія стала школай № 1. Скончыўшы тут шэсць класаў, Міша Мартынюк перавёўся ў СШ № 2. А вясной 1941 здаў усе экзамены на выдатна і атрымаў пасведчанне аб паспяховым заканчэнні сёмага класа. У далейшыя планы падлетка страшныя карэктывы ўнесла другая сусветная вайна.
Юнацтва, выкрадзенае вайной
Вёска Ліхачы была акупаваная немцамі, і частка насельніцтва сышла ў партызаны. Бацька Міхаіла застаўся ў вёсцы, працягваў працаваць, разводзіў пчол і імкнуўся дапамагчы яўрэям, якіх з усяго раёна звозілі ў Пружанскае гета. Перыядычна нагружаў у воз бульбу і хлеб, якія дазвалялася перадаваць яўрэям, а пад возам падвязваў вядро з ялавічынай, маслам і мёдам і, рызыкуючы жыццём, перавозіў на тэрыторыю гета. Аднак смерць падпільнавала яго не ў Пружанах, а дома.
На фота: Бацька Міхаіла, Мірон Мікалаевіч. Ліхачы, 1914 г.
17 ліпеня 1942 года пасля чарговай партызанскай вылазкі, калі быў спалены паліцэйскі ўчастак, захопнікі здзейснілі карную аперацыю: расстралялі ўсіх мужчын вёскі, уключаючы юнакоў і старых… Міхаіл тады выратаваўся, толькі дзякуючы выпадковасці. Перад расстрэлам, вымаўляючы разборліва кожнае слова (як вучыў яго ў гімназіі настаўнік-немец Хэльмут Фельпель) ён дакладна адказваў на пытанні афіцэра: “Iх бін ін дэцэмбэр гэборэн” (я нарадзіўся ў снежні).
– Вег! Прэч! – крыкнуў на хлопчыка, які адказваў на пытанні без перакладчыка, здзіўлены немец.
Міша ўцякаў ад гэтага месца. Калі пачуліся доўгія кулямётныя чэргі, а следам – адзінкавыя стрэлы, упаў на зямлю. Прыйшоў у сябе ад яркага зарыва: гарэлі Ліхачы… У той кашмарны дзень такая ж доля спасцігла яшчэ чатыры бліжэйшыя вёскі.
На фота: Сям’я Надзеі Мартынюк пасля растрэла Мірона Мікалаевіча. Парасляны, ліпень 1942 года. Другі злева — Міхаіл.
Тая ж сям’я праз 44 года. Гродна, 4 лістапада 1986 года. Першы злева — Міхаіл Міронавіч.
Дарослае жыццё
Так у шаснаццаць гадоў Міхаіл Мартынюк стаў самым старэйшым мужчынам у сям’і, які па-сапраўднаму ўсведамляў ўсю ступень адказнасці за лёс сваіх блізкіх. Роўна праз два гады пасля карнай аперацыі, 17 лiпеня 1944 года, фашысцкая акупацыя была знятая чырвонаармейцамі, а юнака прызвалі ў армію і ў абавязковым парадку запісалі ў камсамол.
Год служыў у зенітным артылерыйскім палку. Пасля дэмабілізацыі, вяртаючыся дадому ў таварным вагоне, спаліў у буржуйцы свой камсамольскі білет.
На фота: Міхаіл Мартынюк, радавы 26-га зянітнага артылерыйскага палку. 1945 г.
Мартынюк прымаў ідэалогію камунізму, але вось метады ўкаранення яе ў рэальнае жыццё выклікалі ў яго агіду. “У горне сталінскіх рэпрэсій загінулі лепшыя людзі краіны, знішчаны найбольш таленавітыя афіцэры і генералы. У кампартыі засталіся адны падхалімы і прыстасаванцы”, – у апошнія гады жыцця адкрыта заяўляў Міхаіл Міронавіч…
Адразу пасля вайны Міхаіл Мартынюк працаваў настаўнікам нямецкай мовы ў мясцовай школе, потым – загадчыкам сярэдняй школы ў в. Краснае. У 1946 годзе без экзаменаў быў прыняты ў Пружанскае педагагічнае вучылішча. На працягу тыдня здаў усе экзамены за першы курс, а да канца сесіі – за другі. І ўжо ў 1947 атрымаў дыплом з адзнакай.
Потым вучыўся ў Беларускім дзяржаўным універсітэце на завочным аддзяленні і паралельна працаваў настаўнікам у в. Руднікі, а пасля заканчэння ВНУ – у Малецкай, а пазней – у Івацэвіцкай сярэдніх школах.
На фота: Настаўнік сярэдняй школы. г. Малеч, 1953 г.
Новае жыццё
У 1955 годзе, усвядоміўшы, што жыццё даецца толькі адзін раз, адправіўся пакараць Маскву: яго вабіла перспектыва навуковай працы ў галіне фізікі – у адзінай, на яго думку, натуральнай навуцы, у якой няма межаў для спазнання і творчасці.
Спачатку Міхаіл Мартынюк выкладаў у Маскоўскім электрамеханічным тэхнікуме, а восенню 1959 года ва ўзросце 33 гадоў паступіў у якасці аспіранта ў Маскоўскі абласны педінстытут. Уся далейшая яго выкладчыцкая кар’ера была звязана з Універсітэтам дружбы народаў імя Патрыса Лумумбы, які ён пакінуў ва ўзросце амаль 90 гадоў, 23 чэрвеня 2015 года, будучы прафесарам-кансультантам кафедры прыкладной фізікі. Па словах прафесара, менавіта тут ён па-сапраўднаму адчуў задавальненне ад працы выкладчыкам і навуковым работнікам.
На фота: У аўдыторыі разам са студэнтамі. 1980 г.
Але нават у гэтым, новым, жыцці беспартыйнага вучонага спрабавалі зламаць зайздросныя людзі. Ён даследаваў такую галіну фізікі, якая курыравалася “ўплывовымі” навукоўцамі, – і абарона доктарскай дысертацыі расцягнулася, як эпапея, на пятнаццаць гадоў. Працу напісаў у 1975, а абараніць яе дазволілі толькі ў 1990 годзе. Акадэмік і лаўрэат Нобелеўскай прэміі Жарэс Алфёраў у абарону Мартынюка сказаў: “Калі так старанна выступаюць супраць гэтай дысертацыі, то ў ёй атрыманы сапраўды важныя вынікі”.
Але Міхаіл Міронавіч не замыкнуўся ў коле сваіх пошукаў – пачаў абменьвацца думкамі з замежнымі навукоўцамі. З дакладам “Фазавы пераход вадкасць-пара ў працэсе імпульснага нагрэву металаў токам” ён выступаў на міжнародных навуковых канферэнцыях у ЗША, Германіі, Аўстрыі, Англіі і выклікаў вялікі шум у навуковым свеце. Для многіх навукоўцаў стала нечаканым, што магчымы перагрэў вадкіх металаў на тысячы градусаў вышэй за тэмпературу кіпення.
На фота: Міхаіл Мартынюк і Русэль Росс. Англія, 1971 г.
Зыходзячы з атрыманых дадзеных, Міхаіл Мартынюк таксама даказваў (насуперак афіцыйнай версіі), што асноўным механізмам чарнобыльскага выбуху быў фазавы выбух перагрэтай вады ў актыўнай зоне рэактара. Але яго ніхто не паслухаў: улічыць – гэта значыць прызнаць, што ўсе рэактары з водным астуджэннем небяспечныя. Сур’ёзныя высновы зрабілі англічане: усе іх рэактары астуджаюцца толькі газам… У цэлым, на рахунку Міхаіла Міронавіча Мартынюка больш за 120 навуковых прац, у тым ліку, дзве манаграфіі.
На фота: Разам з роднымі. Лінова, 1995 г.
…У яго часта пыталіся: ці варта было марнаваць столькі сіл на навуку?
– Думаю, так, – адказваў вучоны. – Калі людзі не перастануць змагацца з такім злом, як глупства, то ператворацца ў рабоў. Важна перадаваць камусьці веды і дзяліцца думкамі. Добрыя ідэі не павінны знікаць. Хай яны развіваюцца ў свядомасці маладых …
16 верасня 2017 года Міхаіла Міронавіча не стала.
Алена Зялевіч,
фота з сямейнага архіва дачкі вучонага Наталлі Мартынюк (г. Масква)
і з аўтабіаграфічнай аповесці М. Мартынюка «Зигзаги жизни»